De middeleeuwse monnik die een Brabantse heilige bedacht voor cloud

Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd op https://geschiedenisish.wordpress.com/2024/09/29/de-middeleeuwse-monnik-die-een-brabantse-heilige-bedacht-voor-cloud/

Hier was het echter niet te vinden via Google, omdat Wordpress dit niet toe stond. We love kapitalisme...... Anyway, bij deze veel plezier met lezen!

 Ok, dit moet ik misschien even uitleggen.

Ik kom uit het prachtige Sint-Oedenrode, lokaal beter bekend als Rooi. Net als de vele andere Rode’s en Gestel’s, zoals het nabijgelegen Sint-Michelsgestel, is ook Sint-Oedenrode vernoemd naar een heilige; Sint-Oda van Brabant. Toch is hier iets bijzonders aan de hand. Sint Oda van Brabant is namelijk niet echt bekend buiten Sint-Oedenrode! Sint-Lambertus kent iedereen en ook op basis van de levens van Sint-Wilibrodus, Sint-Bonifatius vind men het niet gek dat veel kerken, dorpen, putten en bijzondere plaatsen op de heide de namen van deze heiligen dragen. Maar waarom is Sint-Oda niet zo weidverspreid? Ik heb zo mijn eigen theorie…..

Die andere Noord-Brabantse heilige

Menig persoon is in menig vorm bereid u het verhaal van Sint-Oda te vertellen. Een simpele Google-search brengt vele resultaten waardoor ik het verhaal hier niet ga herhalen; het artikel is al lang genoeg! Waar ik mee wil beginnen is twee interessant gegevens. Ten eerste heeft Noord-Brabant naar mijn weten maar twee heiligen van eigen bodem van voor het jaar 1000. Namelijk Sint-Oda dus én Sint-Odulfus van Oirschot en Best! Over Sint-Odulfus weten we relatief weinig, vooral over zijn tijd voordat hij vertrok naar Utrecht. Toch denk ik dat er voldoende bewijs is om aan te nemen dat hij in de vroege 9e eeuw in Best is geboren, in Oirschot is opgegroeid en vervolgens als diepgelovige evangelist richting het noorden is vertrokken.[citation] Ook komen de oudste bronnen over hem uit de 10e-11e eeuw waarin Oirschot al duidelijk wordt genoemd en er geen vermoeden is dat het hier gaat over een andere stad dan Oirschot. Ook belangrijk om te benoemen is dat Oirschot Odulfus nooit heeft geclaimd, en ook Best liep er nooit mee te koop dat Odulfus op de plek van hun huidige kerk was geboren….

“Dommelkerken“

Dit is geheel anders voor Sint-Oda. Ik kan laten zien wat we weten, maar ik kan beter beginnen met mijn theorie en dan laten zien wat meer en minder zeker weten. Ik denk dat de zaken zo gegaan zijn;

Waarschijnlijk is tijdens de kerstenisering van Brabant een houten kerk gesticht waar nu de Knoptorenkerk staat. Deze kerk zou gestaan hebben bij een bocht in de Dommel op een kruispunt van twee belangrijk wegen. De as Nijmegen-Brussel en de as Sint-Michelsgestel – Luik. (Sint-Michelsgestel was niet het beginpunt, maar wat het beginpunt was is niet duidelijk. Dat kan Rossem, Vught, Den Bosch of een stad nog verder in het noorden zijn geweest…. De weg liep in ieder geval sowieso via Sint-Michelsgestel.)

Rondom het jaar 1000 is deze kerk versteend. Dit mogen we veronderstellen omdat deze kerk behoort tot wat ik noem “de Dommelkerken” ben gaan noemen. Deze kerken hebben een of meerdere van de volgende kenmerken; hoe meer hoe beter.

• Ze bevinden zich naast de Dommel.
• Ze zijn gewijd aan Sint-Petrus, vaak specifiek Sint-Petrus’ Banden.
• Ze staan op een knooppunt van (oude/voormalige) belangrijke regionale wegen.
• Ze vinden hun oorsprong in de Vroege of Hoge Middeleeuwen.

Een perfect voorbeeld is de Sint-Petruskerk van Sint-Michelsgestel, maar ook de Petruskerk van Woensel, Boxtel, Vught en Son voldoen aan deze eisen. Ook de Petruskapel net buiten Olland zou men niet verwachten in dit lijstje, maar vroeg lag hier een brug over de Dommel richting Best-Oirschot én het gaat hier om een kapel gewijd aan Petrus. De Knoptoren van Sint-Oedenrode is dan niet gewijd aan Sint-Petrus, maar ligt net als de kapel van Olland wel op zo’n dusdanige plek op de route van de Dommel en voldoet aan zo dusdanige veel van de eisen, dat het vreemd zou zijn deze twee kerken, de kapel en de Knoptoren, niet ook gewoon tot de Dommelkerken te rekenen. Waarschijnlijk gaat het in beide geval om pre-feodale kerken uit de tijd van de kerstenisering, die sindsdien hun infrastructurele functie hebben verloren en daardoor ook religieus zijn verzwakt. (Toch wás de Knoptorenkerk de parochiekerk van Sint-Oedenrode voordat dit de Martinuskerk in het huidige centrum werd. Iets wat men vrijwel alleen logisch kan vinden in de context van alle andere Dommelkerken, soms in dorpen, soms gesticht op het platteland op knooppunten van wegen zoals in Sint-Oedenrode en Olland!)

Hildewaris en de burchtkerk

Ok, dus de Knoptoren was de oudere kerk, versteend rond het jaar 1000 toen de Martinuskerk werd gesticht. Dit laatste weten we doordat Hildewaris daar begraven is en zijzelf, haar botten althans, op rond het jaar 1000 zijn gedateerd. Ok so what? Nou, nu wordt het leuk.

Over een boerengemeenschap in Eerschot en vanaf wanneer men dat een dorp mag noemen is al en zal nog menig academisch paper worden geschreven en wil ik vandaag niet focussen. We nemen maar even aan dat er enkele boeren in Eerschot rondom de Knoptoren woonden. Tot de komst van de heren…..

Iedereen met een interesse voor de Rooise geschiedenis weet wat er toen gebeurde. De heren groeven een gracht rondom hun burcht, de burcht van Rhode die inmiddels niet meer bestaat maar werd opgegraven in de jaren 2000, en de Sint-Odakerk in de vorm van een 8-vorm. Net buiten die 8-vorm ontstond het kerkplein en een stukje verderop, aan de andere kant van de grote op een natuurlijke zandheuvel aangelegde verhoogde reeds doorgaande weg, ontstond het martkplein. En dat allemaal waarschijnlijk in de periode 950 – 1150. Een typische voorbeeld van een dorp gesticht gedurende de feodale revolutie is er niet!

MAAR niet elk dorp claimt vervolgens eigenlijk al in de 8e eeuw door een dame uit een ver land te zijn gesticht! Al he-le-maal geen Nederlandse dorpen!!!! Wat is daarmee aan de hand!?!? Nou, tot nu toe ging ik redelijk mee in de consensus, behalve over de Dommelkerken, maar zelfs daarin kon ik mij nog op Lamberts baseren die in de jaren 90 al had geopperd dat de Knoptoren in the middle of knowhere stond op een kruispunt van wegen! Maar nu krijg je dé uitleg bij de titel!

Hilsondis en de controversiële theorie

Als je zoekt op Hildewaris, dan zul je niet per se de Rooise Hildewaris vinden. Maar ene Hilsondis. Ook wordt op de Wikipedia-pagina van de Knoptoren geclaimed dat deze gesticht is door graaf Ansfried. Een claim die geen enkele andere bron bevestigt. En wat heeft Hilvarenbeek hiermee te maken?

IK DENK, maar niemand lijkt dit te durfen zeggen, dat de grote Hildesondis begraven is in Sint-Oedenrode. Dat zij inderdaad bekend stond als Hildwaris én Hildesondis, dat zij de vrouw was van Ansfried I en dat Ansfried inderdaad de Knoptoren op zijn minst heeft verstenigd. Dat er een relatie is tussen de heren van Rhode en de Ansfried en zijn vrouw, waarschijnlijk ook genealogisch, en dat zij dus in Sint-Oedenrode is begraven, en niet in de abdij van Thorn zoals iedereen beweerd.

“De heilige en zalige Oda van Brabant”; de dorpsmascotter?

Over Oda heb ik tal van theorieën en ik ben zeker niet de enige. Iedereen die zich met haar bezig houdt, weet dat we nooit uitgepraat zullen raken over wie zij nou was. Maar er is een theorie die ik nog nauwelijks tot niet uitgewerkt heb gezien. Namelijk dat Oda volledig bedacht is als propaganda-tool.

In de 12e en 13e vinden we de cult van de heilige Oda voor het eerst terug in de historische bronnen. Een eeuw eerder, rond het jaar 1100, zouden de relieken van Sint-Oda heilig zijn verklaard volgens deze zelfde bronnen. We weten inmiddels dat het hier geen om nep-relieken. Het is wel interessant om te vermelden dat deze relieken heilig werden verklaard door twee mensen; Arnold I van Rhode, de stamvader van de Van Rhode’s, en Otbert I, bisschop van Luik, de dioses waar Sint-Oedenrode deel van was. Ook is het frappant dat niet zomaar iemand de eerste vita van Oda schreef maar Godfried van Rode, een kleinzoon van Arnold, toenmalige kanunnik van de Sint-Odakerk van Sint-Oedenrode, de eigenkirche van de Van Rhode’s in het nieuwe handelscentrum van het dorp naast de burcht van de heren, én broer van de toenmalige Heer van Rhode. Dit in vergelijking tot de Knoptorenkerk die aan de andere kant van de rivier buiten het dorpscentrum ligt. Buiten de zogenaamde Borchmolen, oftewel de molen van burcht van Rhode aan de rivier die daarmee ook de grens tussen het centrum van het dorp en de rest van het domein van de heren van Rhode vormde. Sint-Oedenrode, en dan vooral Eerschot, bevat van oudsher dan ook geen grote pleinen buiten het kerkplein- en marktplein nabij de burcht en burchtkerk…. Het zou de Rhode’s dus zeer goed uitkomen als de vita van Oda Sint-Oedenrode, vooral ten op zichte van de Knoptoren, op de kerk zou zetten als een bedevaartsoort waar je écht eens geweest moest zijn!

En zo geschiedde. De vita werd geschreven en gaf de cult van Sint-Oda daarmee een sterke stroomversnelling. Sint-Oedenrode werd een populair en machtig dorp. Niet alleen vanwege de economische, politieke en militaire macht van de heren van Rhode over een enorm gebied tussen Den Bosch en Helmond, maar ook vanwege de religieuze macht en vooral religieuze significantie van Sint-Oedenrode als de laatste rustplaats van de heilige Oda.

En dit is niet bedoelde als opschepperij van een trotste Rooinaar. Dit was de propaganda! Men probeerde op deze manier de macht uit te breiden in plaats van deze te legitimeren! Dit is heel anders dan in Veghel, Oirschot of Herlaar/Sint-Michelsgestel. Waar men absoluut niet de behoefte voelde voor dit soort propaganda campagnes. En nogmaals, historisch én archeologisch is geen enkele bewijs om de mythe van de heilige Oda ook maar aannemelijk te maken! Een simpele vraag zou bijvoorbeeld zijn waarom zij niet, net als Odulfus, bekend was met Wilibrod en Bonifatius, die rond dezelfde tijd, ook als Keltische christenen, actief waren in hetzelfde gebied! Ook is het frappant dat Sint-Oda de enige “ik vlucht van mijn Schotse vader want ik heb Jezus gevonden” dame is in héél Nederland! Ik hoor het graag als er nog een gelijkaardig verhaal is, maar ik ben vrij zeker van niet. En sorry als ik niet geloof dat Sint-Oda in 8e eeuw in haar eentje van Schotland naar Rome en terug en dan van Schotland via Luik en Venray naar Sint-Oedenrode reist alsof het iks is! In haar eentje!?! Daar begint Godfried mijn interesse te verliezen.

Er valt echter nog iets op als we Odulfus en Oda met elkaar vergelijken. De vita van Sint-Odulfus is heel zakelijk. Het voelt meer als een biografie. In de vita van Sint-Oda moet echter elke gebeurtenis gekoppeld worden aan een gelijkmatige gebeurtenis uit de Bijbel of andere heiligenlevens! Godfried had duidelijk kennis van hagiografie, gezien de absurd hoge hoeveelheid gelijkenissen die hij trekt tussen Sint-Oda’s leven en dat van andere Bijbelse figuren en heiligen. Het is dan ook des te vreemder dat hij geen connectie maakt met andere heilige Oda’s zoals bijvoorbeeld de heilige Oda van Saksen, aan wiens hof Hilsondis gediend zou hebben!

Zou de reden hiervoor geweest kunnen zijn dat Hilsondis daadwerkelijk bestond en begraven was in Sint-Oedenrode als stamvoeder van de familie. Dat Godfried wist dat hij als enige of een van de weinige kennis had van Oda van Saksen en niemand erachter zou komen als hij haar combineerde met andere christelijke tropes zoals “de bruid van Jezus”, de wonderbaarlijke genesis (bij Laurentius), de Schotse missionaris én de kuise eenzame dame achtervolgd door heidenen?

Conclusie

Nogmaals, dit valt bijna niet te beargumenteren. Godfried kan inspiratie van Oda van Saksen hebben genomen via een verloren gegaand familiearchief over zijn stammoeder. Hij kan zich op horen zeggen hebben gebasseerd. Het kan ook dat Sint-Oda echt bestaan heeft, maar in het echt wel meeviel, en dat Godfried niet te beschuldigen is voor het vervagen van de feiten over de stichting van Rooi maar dat dit al ergens voor hem in de orale traditie is gebeurd…..

Zeker weten zullen we het niet, maar ik moet zeggen dat ik het idee gewoon apart vinden. Het idee dat Godfriedus aan het werk werd gezet met complete creatieve vrijheid, om een vita te schrijven over een heilige, hij mocht zelf bepalen hoe of wat, als de vita maar eindigde met een vreedzame stichting van Sint-Oedenrode en een “why should I care” verklaring over waarom niet alleen Sint-Oedenrode maar ook Sint-Oda zo bijzonder en geweldig en heilig is en waarom mensen écht haar graf moeten zoeken!

Of Godfriedus nou een pionnetje was van zijn familie, een goed geleerde, een romanticus met een liefde voor zijn woonplaats of een folklorist die gewoon de lokale traditie over schreef. We zullen het nooit zeker weten. Maar toen ik begon met de research naar mijn geboortedorp, had ik nooit verwacht dat er zoveel bekend zou zijn, maar toch ook weer zo weinig. En dat het zo’n mysterieus half complot op zou leveren had ik helemaal niet verwacht!